Praca naukowa finansowana w ramach grantu NPRH Epoka jagiellońska i jej dziedzictwo w I Rzeczypospolitej do 1795 roku. Problematyka gospodarcza i społeczna, dzieje miast  (nr projektu 0468/NPRH5/H30/84/2017).

Wykonawcy grantu: Zdzisław Noga (kierownik), Natalia Biłous, Andrzej Buczyło, Waldemar Bukowski, Dominika Burdzy-Jeżewska, Monika Cołbecka, Łukasz Ćwikła, Dorota Drzewiecka, Bartosz Drzewiecki, Kamila Follprecht, Marcin Gadocha, Mateusz Goliński, Janusz Grabowski, Ewa Grin-Piszczek, Grzegorz Jawor, Adam Kozak, Hubert Mazur, Michał Niezabitowski, Tadeusz Nowak, Bartosz Ogórek, Bogdana Petryshak, Michał Schmidt, Marcin Starzyński, Patrycja Wiencierz, Dorota Żurek.

Zakres terytorialny niniejszego zestawienia to ziemie Królestwa Polskiego sprzed unii lubelskiej, z Rusią Czerwoną i Podolem oraz z Mazowszem (włączonym do Korony w 1526 r.) i Podlasiem (należącym do Korony, co prawda dopiero od  1569 r., ale wcześniej kilkakrotnie części tego województwa były pod panowaniem książąt mazowieckich). Pominięte zostały Prusy, tak ze względu na odmienność ustrojową, jak i specyfikę tamtejszych miast. Natomiast chronologicznie jako cezurę końcową przyjęto rok 1600, czyli symboliczne zakończenie epoki jagiellońskiej. Ponieważ zachowały się zaledwie śladowo księgi z czasów piastowskich, postanowiono i te włączyć do projektu. Datę początkową stanowi zatem rok 1300, w którym zaczyna się najstarsza zachowana księga miejska z wymienionego dopiero co obszaru, czyli Księga ławnicza miasta Krakowa 1300–1375.

Przyjęto szeroką definicję księgi miejskiej, uznając, że stanowią ją akta wytworzone przez kancelarię miasta (najczęściej to księgi radzieckie, ławnicze, wójtowskie lub łączone tych organów miejskich, a ponadto księgi finansowe i administracyjne), ale także księgi wytworzone w instytucjach funkcjonujących w mieście (korporacje rzemieślnicze, bractwa, szpitale) oraz na przedmieściach i w jurydykach. Uwzględniono także (ze względu na ich zawartość) nieliczne zachowane księgi wytworzone przez samych mieszczan, głównie kupców (Kraków, Poznań). Z uwagi na metodykę tworzenia ksiąg w czasach staropolskich, z uprzednio zapisanych składek, wzięto pod uwagę również te jednostki archiwalne, które nigdy nie przybrały fizycznej formy księgi wpisów, ale z pewnością miały nią być – decydujące były wówczas cechy wewnętrzne źródła. Dołączono nadto i te akta, które nie są w istocie księgami wpisów, ale stanowią dzieło archiwistów (np. zszyta i oprawiona korespondencja miasta), a także zachowane fragmenty ksiąg (samoistne bądź połączone z inną księgą). Te założenia odbiegają wprawdzie od definicji księgi przyjętej dla miast hanzeatyckich, ale pozwoliły na włączenie do Katalogu także niewielkich fragmentów dawnych ksiąg. Mimo to nie wszystkie materiały archiwalne wytworzone w miastach polskich doby jagiellońskiej zostały w tym projekcie uwzględnione. Nie znalazły się tu np. księgi metrykalne i kroniki. Odrębny problem stanowią kopiariusze. Nie w każdym przypadku da się bowiem ustalić, czy kopiariusz powstał przed rokiem 1600, a następnie był kontynuowany, dlatego zrezygnowano z ich zestawienia, a wybrane przykłady zestawiono w Aneksie do wydania książkowego katalogu.

Księgi opisywano według schematu:

A1.      Tytuł rzeczywisty      

A2.      Tytuł oryginalny

A3.      Tytuł inwentarzowy

B.        Daty skrajne

C1.      Instytucja przechowująca C2. Nazwa zespołu C3. Sygnatura C4. Liczba kart/stron

D.        Opis zawartości księgi

E.         Uwagi i odniesienia

F.         Autor wpisu

Informacje te uzupełniono o informacje dotyczące miasta, w którym księga powstała (data i prawo lokacji, własność, województwo, uwagi)

Tytuł rzeczywisty został nadany przez autorów opisów na podstawie analizy treści księgi. Tytuł oryginalny zaczerpnięto ze strony tytułowej (ewentualnie oprawy), natomiast tytuł inwentarzowy jednostki to ten, który w przeszłości został nadany przez archiwistów.

Dalej umieszczono daty skrajne, a także standardowe informacje dotyczące miejsca przechowywania księgi (instytucja, nazwa zespołu, sygnatury obecna i archiwalne), liczby kart lub stron. W polu „Zawartość księgi” odnotowywano ważniejsze wpisy, których historyk może poszukiwać w tego typu źródłach historycznych: informacje o wyborach (lub przynajmniej składach) władz samorządu, przyjęciach do prawa miejskiego, testamentach i inwentarzach dóbr, ważniejszych wydarzeniach w dziejach miasta, np. pożarach i zarazach. Zaznaczyć jednak należy, że opis zawartości księgi nie jest jej indeksem, a zaledwie pomocą archiwalną będącą subiektywnym wyborem autorów wpisów. Pole „Uwagi” zawiera informacje o cechach zewnętrznych ksiąg, głównie stanie ich zachowania. W „Odniesieniach” odnotowano również opracowania źródłoznawcze, edycje lub drukowane pomoce archiwalne. Opis księgi kończą imię i nazwisko autora wpisu.

Katalog jest pierwszą tego typu próbą i zapewne nie ostateczną. Może jednak stanowić punkt wyjścia do dalszych poszukiwań i inwentaryzacji dokumentacji aktowej miast polskich z okresu dawnej Rzeczypospolitej. Wciąż pozostaje mieć nadzieję na znalezienie nieznanych dotąd ksiąg miejskich lub ich fragmentów.

Zdzisław Noga
Bartosz Drzewiecki